Σταύρος Τορνές (1932-1988)
Οι φίλοι γράφουν
Η αποτίμηση του Χρήστου Βακαλόπουλου, από συνέντευξή του το 1989, ένα χρόνο μετά το θάνατο του Σ. Τορνέ.
Σημ: Ο Χ. Βακαλόπουλος ήταν σκηνοθέτης και κριτικός κιν/φου. Έπαιξε ώς ηθοποιός στη ταινία του Σταύρου Τορνέ: Ένας Ερωδιός Για τη Γερμανία (1987).
Ο Τορνές ήταν ένα σημείο αναφοράς, είχε μια ανυποχώρητη σχέση με τα πράγματα, γεγονός που πέρασε και στις ταινίες του, οι οποίες καιγόντουσαν από μια ανθρωπολογική ματιά. Σύμφωνα με την άποψή του, ο κάθε άνθρωπος ή ο κάθε τόπος που φιλμάρεις έχει περισσότερη σημασία από σένα που βρίσκεσαι πίσω από την κάμερα. Μέχρι τον Μπαλαμό είχαμε ταινίες όπου υπήρχε μια κυριαρχία του σκηνοθέτη πάνω τους. Ο Τορνές υποτάχθηκε στην πραγματικότητα που είχε μπροστά του. Άρχισε ένα ταξίδι σ’ αυτόν τον παράξενο χώρο που λέγεται Ελλάδα. Παραδόθηκε στους χώρους και τους ανθρώπους, στις σχέσεις που είχε μαζί τους. Αυτό ήταν ένα τρομακτικό ρήγμα. Αν αυτή τη στιγμή γίνεται ή πρόκειται να γίνει κάτι, όλοι απ’ αυτό το ρήγμα θα περάσουμε. Ο Αβδελιώδης, για παράδειγμα, πέρασε απ’ αυτό, είτε συνειδητά είτε όχι. Ο Τσιώλης το ίδιο, κι αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί έχει προϋπηρεσία στον παλίο, εμπορικό κινηματογράφο.
Ονειρική Υφή Της Πραγματικότητας, συλλογή κειμένων του Χρήστου Βακαλόπου. Επιμέλεια Κώστας Λιβιεράτος (εκδ. Εστία, 11/2005) .
Ένας Κινηματογράφος της αθωότητας
του Δήμου Θέου
…Οι ιδιάζουσες συνθήκες παραγωγής καθόρισαν καθώς ήταν φυσικό, και τη μορφή, το είδος του κινηματογράφου. Πρόκειται για φίλμ που αν και συμμερίζονται το ιστορικό αίτημα για την εκ θεμελίων αποσάθρωση της αναγεννησιακής αναπαράστασης, ωστόσο, δεν επωμίζονται ευθύνες. Μοιάζουν μάλλον με μελωδίες που θα συνεχίζουν να ακούγονται φάλτσα και μέσα στα διάδοχα σχήματα που σήμερα κρατούν ακόμη το λάβαρο της εικονοκλαστικής εξέγερσης. Τα έργα του Σταύρος Τορνές εναντιώνονται στον κομφορμισμό του κυριάρχου κινηματογράφου, μ' εκείνη την κοροϊδευτική και αθώα αντίδραση των παιδιών, την οποία οι μεγάλοι δεν παίρνουν και πολύ στα σοβαρά. Ο μοντερνισμός του Τορνέ δεν βρίσκεται στην κινηματογραφική άρθρωση καθεαυτή και στο ντεκουπάζ, όσο στον ιδιότυπο τρόπο με τον όποίο αντιλαμβάνεται το προ - φιλμικό υλικό. Η ελευθέρια με την όποία συνδυάζει τις εικόνες μεταξύ τους, αντιστοιχεί στις μεθόδους που συναντούμε στην ποιητική έκφραση μάλλον, παρά στην αφηγηματική τέχνη.
Από το βιβλίο «ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ» Εκδ. Ροδακιό-Θέατρο Σφενδόνη
Ελντεντιρίμ Φαντούλ (Deedee)
O Σταύρος Τορνές μια ιδιαίτερη πνευματική «μορφή» και τονίζω, πνευματική, δίχως κανένα κοινό θρησκευτικό μέτρο. Καθώς ο ίδιος τόν γνώρισα προσωπικά στην καθημερινή του ζωή είναι σαμάνος κι είναι γκουρού. Κάθε προσπάθεια να αναλυθεί η να κατανοηθεί η τέχνη του δεν μπορεί - να έχει αποτέλεσμα χωρίς προηγούμενη γνώση του σαμανισμού. Αυτό είναι ο Σταύρος Τορνές, πατέρας και γκουρού. Μια ιδιαίτερη ζωντανή τέχνη: ο βοσκός στο ψηλό βουνό. ο πρώτος ναύτης, στα βάθη της θάλασσας. ένας μαέστρος, η δουλειά του' τα πουλιά που τραγουδούν πάνω σ' ένα δέντρο, το ποτάμι και ο καταρράχτης, ο ήχος της σιωπής, στο τέλος-τέλος, η φύση σε αρμονία. Είναι πατέρας και λόγος. Ζωντανή τέχνη.
Από το βιβλίο «ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ» Εκδ. Ροδακιό-Θέατρο Σφενδόνη
Ο καινοτόμος Τορνές
του Σταύρου Καπλανίδη
…Ο Σταύρος Τορνές αντιμετώπισε ως άνθρωπος και ως κινηματογραφιστής τόσο το πολιτικό όσο και το κοινωνικό πλέγμα της εποχής του με ξεχωριστή διαύγεια, αγάπη και πάθος - και χωρίς πανικό. Η στάση του στη ζωή το βεβαιώνει. Κυρίως όμως το επιβεβαιώνει η τέχνη του. Τέχνη που είχε συναίσθηση της ιδιαιτερότητας, που πάλευε να προτείνει τη μοναδικότητα των εικόνων της, που δεν έκρυβε το χειρoνακτικό χαρακτήρα της - ό,τι χάνεται μέσα στη σημερινή «ρομποτική» κοινωνία. 0ι νέες εικόνες που στον κινηματογράφο με τις ταινίες του είναι αυθεντικές, ανοίγουν ορίζοντες, ανθρωπολογικά, δεν επιβάλλουν ούτε δείχνουν (αυτά είναι της διαφήμιοης και της τηλεόρασης), αλλά κάνουν κάτι πολύ πιο σημαντικό: αποκαλύπτουν κόσμους. Αυτό είναι ο κινηματογράφος.
Εφημ. Επενδυτής
Παρανόηση;
του Μάριου Καραμάνη
Ο μεγαλύτερος Έλληνας παραμυθάς δεν υπάρχει πια!.. Υπάρχει όμως ένας «φτιαχτός» μύθος μελό γύρω από το πρόσωπο του Σταύρου που και στον ίδιο αλλά και σε πολλούς από εμάς τους στενούς συνεργάτες του ποτέ δεν έγινε κατανοητός! Μιλάω για το μύθο του ΜΟΝΑΧΙΚΟΥ ΠΟΙΗΤΗ και έχω να πω ότι ο Σταυρος δεν ήταν «μοναχικός»! Το ότι ζούσε όπως ζούσε δεν σημαίνει «μοναχικότητα», «ασκητισμό», «φτώχεια» κ.α.... άλλά άρνηση συνειδητή των κακόγουστων σαλονιών του νεοπλουτισμού των (Νέο)ελλήνων...Ας σταματήσουν οι διάφοροι να τον «χλευάζουν» είτε από «καλοσύνη» είτε από αφέλεια ως «μοναχικό» γιατί μοναχικός υπήρξε κι αυτός όπως όλοι μας - γιατί είμαστε όλοι από-μοναχοί μας (αυτό ισχύει για την ελληνική κινηματογραφία) και γιατί ένας λάθος χαρακτηρισμός σήμερα φτάνει να κάνει πολλή ζημιά στον άνθρωπο και το έργο του... Αλλά ο ΚΟΣΜΟΣ στα φίλμ του Σταύρου Τορνέ είναι ένας ολόκληρος κόσμος (όχι μόνο μίας «ποιητικής αφαίρεσης») βιωματικός, βγαλμένος μέσα από μνήμες, όνειρα, πραγματικότητα, φαντασία: Αυτό το σινεμά της αλήθειας με όλη την απλότητα της γραφής του, έξω από φόρμες και "στημένα" πράγματα, είναι ίσως ό,τι χρήζει μελέτης στο έργο ζωή του Σταύρου Τορνέ.
Περιοδικό ΑΝΤΙ (τ.381, 26-8-1988)
Ισμήνη Καρυωτάκη
Χειμώνας '83. Απόκριες. Το τελευταίο παγανιστικό βράδυ του Φλεβάρη, ο Θεός Πάν ήταν καλεσμένος στο σπίτι του Στέλιου (Αναστασιάδη) στην οδό Καλλιδρομίου, παρέα με κάποιους μεταμφιεσμένους, κάποιους ζωγράφους, σκηνοθέτες, ηθοποιούς, μαγείρους, μουσικούς καί άλλους κοινούς θνητούς. Το γραμμόφωνο στη γωνία γρατζούναγε ατελείωτα, μακρόσυρτα τραγούδια του '30, ελληνικά λαϊκά, τραγούδια της Εdith Ρiaf και του Luis Αrmstrοng. Μουσικές ανακατεμένες με μυρωδιές κουνελιού, γεύσεις κανέλας και μοσχοκάρυδου, κόκκινα κρασιά, μοσχομύριστα τσουκάλια και μπακλαβάδες, ατέρμονες συζητήσεις η μονόλογοι για την τέχνη και τη ζωή, που ταξίδευε από τη Ρώμη στη Βουδαπέστη, κι από κει πάλι στην Αθήνα, τη Μόσχα η το Λονδίνο. Σ' αυτό το συμπόσιο, στο σπίτι της οδού Καλλιδρομίου, γνώρισα έναν άρχοντα, το Σταύρο Τορνέ. Τον αναρχικό, το διανοητή, τον μάγο, «il ρrinciρe». Το τραίνο για το μαγαζί των εικόνων του Σ. Τορνέ ξεκίνησε για μένα εκείνο το βράδυ. Η παράγκα στη Σαλαμίνα, ένα χάλασμα κοντά στη θάλασσα, πρώτος σταθμός του τραίνου. Πρώτη μέρα γυρίσματος. Το εσωτερικό της παράγκας, για όσους θυμούνται την ΚΑΡΚΑΛΟΥ και τη σκηνή μύησης του Μάριου από τον Στέλιο, μεταμορφωμένο σε χώρο εποχής του '30. Το γραμμόφωνο, ο δίσκος, τα ποτά, η ταμπακέρα, η βαλίτσα, το αραπάκι και το πλοίο που περιμένει. Ο Σταύρος Τορνές ακουμπούσε πράγματα, ανθρώπους και χώρους και τα ταίριαζε στο μαγικό κόσμο των εικόνων του. Μεταμόρφωνε τους μόλις πριν θνητούς σε όνειρα. Τους έντυνε με χρώματα, σχήματα, μουσικές και λέξεις του κόσμου του. Κυνηγούσε μαζί τους ήχους που κάποτε είχε ακούσει, σιωπές, φαντάσματα. Έστηνε σκηνικά από το τίποτε. Απ' τον αέρα και την πέτρα, τις σπηλιές και τη φλόγα των κεριών , τα νταμάρια και τους ήχους.
Από το βιβλίο «ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ» Εκδ. Ροδακιό-Θέατρο Σφενδόνη
Σταύρος Τσιώλης
…Στου «Ζώναρς» καθόμαστε διότι απέναντι ήταν το 'Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου. Βλέπαμε ποία ώρα ερχόταν ο πρόεδρος κ. Κουτούζης, του την είχαμε στημένη και θα πηγαίναμε να του πούμε να δώσει στον Σταυρό Τορνέ φίλμ για να γυρίσει τον ΕΡΩΔΙΟ και θα το πληρώναμε αργότερα, από τις εισπράξεις. Ετοιμάζαμε τα επιχειρήματά μας αλλά εκεί χάμου ο Σταυρος είδε ότι ήταν καλύτερα να ζητήσουμε και οι δύο φίλμ παρά ο ένας. Αλλά εγώ δεν είχα σενάριο, του λέω «Σταύρο, τι να το κάνω το φίλμ αφού δεν έχω σενάριο;» Μου λέει θυμωμένος «Ρε, Τσιώλη, το σενάριο είναι το πρόβλημα η το φίλμ;» του λέω «Το φίλμ», μου λέει «ε, λοιπόν;»... Πράγματι ο κ. Κουτούζης μας έδωσε αμέσως φίλμ και θα το πληρώναμε αργότερα. Αργότερα αυτή η πράξη του κρίθηκε παράνομη. Ο Σταυρος άρχισε αμέσως τον ΕΡΩΔΙΟ κι εγώ έμεινα μαζί του. Μια βδομάδα πριν τελειώσει τα γυρίσματα μου λέει «εσύ να φύγεις τώρα να κάνεις τη δική σου»…
Από το βιβλίο «ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ» Εκδ. Ροδακιό-Θέατρο Σφενδόνη
Δήμος Αβδελιώδης
…Έχει και η εξουσία τη δική της αγωνία, γιατί δεν είναι επιλογή, είναι απόφαση που παίρνεται από τους άλλους (εξοστρακισμός), όμως στους μοναχικούς δρόμους της εξορίας υπάρχει η αγωνία της χαράς για τους καινούργιους φίλους και η χαρά που κρατάμε τους παλιούς. Ο Σταύρος Τορνές αγαπά ανθρώπους και ζώα και ζητά την αγάπη τους. Μόνο σε ερημικές στράτες και άγονες γραμμές μπορεί να πάρει υπόσταση αυτή η αγάπη. Μέσα στις λεωφόρους για οχήματα ταχείας κυκλοφορίας οι άνθρωποι χάνονται, οι σκύλοι και γάτες σκοτώνονται και το τραγικό και γελοίο σαράβαλο της Καρκαλούς κινδυνεύει...
εφημ. Τα Νέα
Anna Wich
«Είμαι Ρωμιός», θυμάμαι το Σταύρο Τορνέ να λέει, απλά και «χαμηλόφωνα». Μου άρεσε όπως το έλεγε σαν να ήταν μια φιλοσοφία για εκείνον. Τι σημαίνει «είμαι Ρωμιός» αναρωτιόμουν. Μια ιστορική, εξήγηση ενός φίλου -αν και πολύ σημαντική- με άφηνε με πολλά ακόμα ερωτηματικά. Είμαι Γερμανίδα. Η Γερμανία δεν του άρεσε χωρίς να είναι κατηγορηματικός. Και φαινόταν φυσικό να μην του αρέσει. Για το Σταύρο η Γερμανία αντιπροσώπευε, κυρίως, μια ορθολογική καί τεχνολογική εξέλιξη. «Θα πουλάμε ποίηση στους Γερμανούς», έλεγε και χαμογελούσε. Δεν έδειχνε απαισιόδοξος. Δεν ήθελε να πιστεύει ότι η ποίηση μπορεί και να χαθεί…
Από το βιβλίο «ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ» Εκδ. Ροδακιό-Θέατρο Σφενδόνη
Γράμμα στο Σταύρο
του Enzo Attigenti…
Με κατέπλησσε η ικανότητά σου να αφηγείσαι, να φτιάχνεις ιστορίες, o τρόπος που χρησιμοποιούσες την ιταλική γλώσσα. Από το στόμα σου, ακόμα και οι πιο απλές λέξεις αποκτούσαν ένα βάθος. Λέξεις όπως το «είναι», η «ελευθέρια του είναι», ο «χρόνος» καθημερινό σου «ψωμοτύρι». Η ποίηση η δική σου δεν ήταν απομακρυσμένη απ’ την πραγματικότητα. η παύση σου ήταν πρακτική, δράση ζωής. Από το καθημερινό ων σ' ενδιαφέρει πάνω άπ' όλα, η ζωική του συμπεριφορά. Τα μάτια σου λάμπανε κάθε φορά όταν τύχαινε να συναντήσεις ένα νέο με τα χαρακτηριστικά του «λυκάνθρωπου», που έψαχνες για μια ταινία την οποία δεν γύρισες ποτέ, απλά που απασχολούσε το μυαλό σου για πολλά χρόνια. Η αναζήτηση αυτού του νέου -δειλού και καταπιεσμένου- αλλά και έτοιμου να μεταμορφωθεί σε ζώο ήταν το μεγαλύτερο μάθημα που μου έδωσες Σταύρο Τορνέ...
Από το βιβλίο «ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ» Εκδ. Ροδακιό-Θέατρο Σφενδόνη
Γράμμα του Ελία Καζάν
Ένα θερμό ευχαριστήριο γράμμα του Ελία Καζάν στο Σταύρο Τορνέ, ένδειξη της ευγνωμοσύνης για τη συμβολή του στη ταινία ΑΜΕΡΙΚΑ ΑΜΕΡΙΚΑ (1963), όπου ο νεαρός τότε κινηματογραφιστής έκανε casting.
"Αγαπητέ Σταύρο,
Είναι πολύ σπάνιο για ένα σκηνοθέτη να αισθάνεται ότι κάποιος άλλος έχει συμβάλλει αποφασιστικά στην ταινία του. Είμαστε εγωκεντρικό είδος. Αλλά ξέρω ότι εσύ συνέβαλες. Το καλύτερο πράγμα που μου συνέβη στην Ελλάδα ήταν η παρουσία σου στο συνεργείο μου. Η αφοσίωση, η καλαισθησία σου και η ειλικρίνειά σου ήταν ανεκτίμητες. Αληθινά σε ευχαριστώ και φαντάζομαι πολύ συχνά, όταν θα βλέπω τα πρόσωπα αυτής της ταινίας, θα σκέπτομαι: χάρη στον Σταύρο...Να έχεις πάντοτε καλή τύχη. Μακάρι να γίνεις ότι θέλεις.Να θυμάσαι ότι έχεις πάντα ένα φίλο στην Αμερική."
Ελία Καζάν
Η επιστολή βρέθηκε στο προσωπικό αρχείο του Σταύρου Τορνέ και πρωτοδημοσιεύθηκε στο βιβλίο: ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΡΝΕΣ, εκδ. Καστανιώτη, 42ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, το 2001, επιμέλειας: Ηλία Κανέλη, Σταύρου Καπλανίδη.